«برداشت بی‌رویه و انقراض در کمین زاگرس: مسئولیت اجتماعی ما به‌عنوان‌ یک شهروند برای نجات گیاهان مرتعی و داروئی کهگیلویه و بویراحمد»

به‌قلم: کیوان ضرغامی کارشناس منابع طبیعی و آبخیزداری کهگیلویه/ روشن خبر

طبیعت و کوه‌های کهگیلویه و بویراحمد، بخشی از گستره شگفت‌انگیز زاگرس، نه‌تنها یک منظره دل‌انگیز و منبعی برای آرامش است، بلکه یک اکوسیستم زنده و پویا را در خود جای داده که گیاهان مرتعی آن، از جمله بیلهر، جاشیر، موسیر،ریواس، درمنه، باریجه، آنغوزه، تره کوهی، بومادران یا برنجاس، کنگر، بن سرخ و …، بخشی از هویت طبیعی و فرهنگی این سرزمین را تشکیل می‌دهند. این “جنگل غذایی” چندصدساله، که طی هزاران سال تکامل یافته، اکنون در وضعیتی دراماتیک و بحرانی قرار دارد. تهدیداتی چون برداشت بی‌رویه، تخریب زیستگاه، تغییرات اقلیمی و توسعه ناپایدار، این گونه‌های ارزشمند را که هم کاربرد غذایی و دارویی دارند و هم نقشی کلیدی در حفظ تعادل اکولوژیکی ایفا می‌کنند، به سوی انقراض سوق داده‌اند [این یک هشدار فوری است] اما فراتر از آن، یک دعوت علمی، اخلاقی و پایدارمحور برای نجات این میراث طبیعی است که به مشارکت همه ما نیاز دارد.

از منظر علمی، گیاهان مرتعی زاگرس ستون‌های حیاتی اکوسیستم‌اند. آن‌ها با تثبیت خاک، جلوگیری از فرسایش، کمک به چرخه آب و حفظ تنوع زیستی، بستری برای حیات فراهم می‌کنند. این گیاهان، بیلهر که غالباً در ارتفاعات بالای ۲۵۰۰ متر رشد می‌کند، با ریشه‌های عمیق خود نه‌تنها خاک را نگه می‌دارد، بلکه منبعی دارویی و غذائی برای جوامع محلی است. اما برداشت غیراصولی و ریشه‌کنی این گیاه برای سود کوتاه‌مدت، چرخه طبیعی بازسازی آن را مختل کرده و موجودیتش را به خطر انداخته است. مطالعات نشان می‌دهند که از بین رفتن این گونه‌ها می‌تواند به فروپاشی تدریجی اکوسیستم منجر شود: کاهش پوشش گیاهی، بیابان‌زایی، و از دست رفتن معیشت مردمی که به این منابع وابسته‌اند. اینجاست که تفکر پایداری زیست‌محیطی وارد میدان می‌شود.
پایداری زیست‌محیطی، که ریشه در تعادل میان نیازهای امروز و حقوق نسل‌های آینده دارد، ما را به بازاندیشی در رفتارمان با طبیعت فرا می‌خواند. این مفهوم، که در اسنادی مانند گزارش برانتلند (۱۹۸۷) با عنوان «آینده مشترک ما» تعریف شده، بر این اصل استوار است که [توسعه باید بدون به خطر انداختن منابع طبیعی برای آیندگان انجام شود] در مورد گیاهان مرتعی زاگرس، پایداری به معنای توقف بهره‌برداری بی‌رویه و جایگزینی آن با روش‌هایی است که هم نیازهای کنونی را برآورده کند و هم این اکوسیستم را برای آینده حفظ کند. این تفکر ما را از نگاه مصرف‌گرایانه‌ای که طبیعت را صرفاً منبعی برای سود می‌بیند، به سوی دیدگاهی جامع‌تر هدایت می‌کند که در آن انسان، طبیعت و زمان در یک رابطه هم‌زیستی قرار دارند.

تفکرات پایداری زیست‌محیطی فراتر از علم و سیاست، یک “تعهد اخلاقی” را نیز در بر می‌گیرد. این دیدگاه، که در فلسفه‌هایی مانند «اخلاق زمین» آلدو لئوپولد ریشه دارد، به ما می‌آموزد که انسان نه سلطه‌گر طبیعت، بلکه بخشی از یک جامعه زیستی بزرگ‌تر است. نابودی گیاهان مرتعی نه‌تنها یک خسارت مادی، بلکه نقض این اخلاق است؛ خیانتی به موجوداتی که با ما در این سیاره شریک‌اند و به نسل‌هایی که هنوز به دنیا نیامده‌اند. پایداری به ما یادآوری می‌کند که هر انتخاب ما، از خرید یک دسته گیاه کوهی تا حمایت از سیاست‌های حفاظتی، موجی از پیامدها را به دنبال دارد. آیا می‌خواهیم طبیعت را به‌عنوان یک انبار موقت غارت کنیم یا به‌عنوان یک میراث ماندگار پاسداری کنیم؟

مسئولیت اجتماعی شهروندان در این چارچوب، قلب تپنده پایداری است. حفاظت از این گنجینه طبیعی تنها وظیفه سازمان‌ها نیست؛ این یک رسالت جمعی است که از آگاهی، همدلی و اقدام هر فرد آغاز می‌شود. ما می‌توانیم با خودداری از خرید گیاهان برداشت‌شده غیرقانونی، حمایت از تولیدکنندگان پایدار، و آموزش دیگران درباره ارزش این گونه‌ها، نقشی فعال ایفا کنیم. گام‌های عملی‌تر مانند مشارکت در برنامه‌های احیای مراتع، کاشت گونه‌های بومی، همکاری با محیط‌بانان، و گزارش تخلفات به شماره‌هایی مثل ۱۵۰۴ و ۱۳۹ (تلفن امداد جنگل‌ها و مراتع) نیز در دسترس‌اند. تجربه‌های جهانی، مانند احیای مراتع در مغولستان یا پروژه‌های حفاظتی در آفریقا، نشان می‌دهند که وقتی جوامع محلی خود را مسئول طبیعت می‌دانند، نتایج شگفت‌انگیز و پایدار است. کهگیلویه و بویراحمد، با بیش از ۲۲۰۰ گونه گیاهی که ۴۷۰ تای آن‌ها دارویی‌اند، یک نمونه بی‌نظیر از تنوع زیستی است [اما این تنوع بدون مراقبت، شکننده است. تغییرات اقلیمی، با بارش‌های نامنظم و افزایش دما، همراه با فشارهای انسانی مانند چرای بی‌رویه و تغییر کاربری اراضی، این اکوسیستم را به لبه پرتگاه کشانده است.